Από τα εφηβικά μου χρόνια, όταν είχαμε πρωτοσυναντηθεί στα σχολικά βιβλία, λατρεύω τον Αριστοτέλη. Μπορεί να μην είχα την ευκαιρία και την τύχη να διδαχτώ στο πανεπιστήμιο κάποιο από τα έργα του, εντούτοις, χάρη σε πολυετή ενδελεχή μελέτη τα κατοπινά μου χρόνια πολλών εξ όσων έγραψε, μυήθηκα στις ιδέες και τον τρόπο σκέψης και γραφής του.
Έτσι, θα ήθελα να σας κάνω, σήμερα, κοινωνούς κάποιων από τα «πιστεύω» του. Θα χρησιμοποιήσω αποσπάσματα από διάφορα συγγράμματά του και σας προτείνω να τα διαβάσετε με μεγάλη προσοχή, για να αντιληφθείτε και σεις και να νιώσετε τη διαχρονική τους αξία, σημασία και ισχύ…
Θα ξεκινήσω από τα «Πολιτικά» του Αριστοτέλη, σε μετάφραση του Β. Μοσκόβη. Και θα σταθώ, λοιπόν, σε όσα είχε γράψει για το ποια μαθήματα διδάσκονται στα παιδιά της εποχής μου, τα οποία, κατά τη γνώμη, έπρεπε να διδάσκονται στα παιδιά σε κάθε εποχή και κοινωνία για τους λόγους που αναφέρει ο Σταγειρίτης φιλόσοφος. «Τέσσερα περίπου είναι τα είδη των μαθημάτων με τα οποία συνηθίζουν να εκπαιδεύουν τους νέους: τα γράμματα, η γυμναστική, η μουσική και τέταρτο η ιχνογραφία που την διδάσκουν μερικοί. Την γραμματική και την ιχνογραφία τις διδάσκουν επειδή είναι χρήσιμες και εξυπηρετούν πολλές ανάγκες της ζωής. Τη γυμναστική επειδή συντείνει στην ανδρεία. Όσον αφορά τη μουσική θα μπορούσε κανείς να διατυπώσει απορία σήμερα για ποιο λόγο διδάσκεται, αφού στη σημερινή εποχή οι περισσότεροι την χρησιμοποιούν για διασκέδαση. Οι αρχαίοι όμως νομοθέτες την είχαν ορίσει σαν παράγοντα της παιδείας γιατί η ίδια η φύση αποζητεί, όπως είπαμε πολλές φορές, ο άνθρωπος να μη μπορεί να χρησιμοποιεί μονάχα σωστά το χρόνο της εργασίας, αλλά να περνά ωραία και το χρόνο της ανάπαυσής του. Επειδή η φύση, για να το ξαναπούμε και πάλι, είναι η αρχή όλων των πραγμάτων».
Ακολούθως, θα μεταβούμε στα «Ηθικά Νικομάχεια» και θα ιδούμε, χάρη στη μετάφραση πάλι διά χειρός Β. Μοσκόβη, ποια είναι η πραγματική φιλία σύμφωνα με τον Αριστοτέλη. «Φίλοι στην κυριολεκτική σημασία της λέξεως είναι όσοι επιθυμούν το αγαθό για τους φίλους των (γιατί τους διαπνέει το συναίσθημα της φιλίας αυτό καθ’ εαυτό και όχι ανάλογα με τα γεγονότα). Γι’ αυτό διατηρείται ανάμεσά τους η φιλία, εφ’ όσον είναι αγαθοί και η αρετή τους είναι μόνιμη. Στις τέτοιες φιλικές σχέσεις ο καθένας από τους δυο φίλους είναι αγαθός και αυτός καθ’ εαυτόν και για το φίλο του. Γιατί οι ενάρετοι είναι απόλυτα αγαθοί και χρήσιμοι ο ένας για τον άλλο, και ομοίως και ευχάριστοι, αφού οι ηθικοί άνθρωποι αξίζουν να αρέσουν απολύτως και να είναι και μεταξύ τους ευχάριστοι. Γιατί ο καθένας απ’ αυτούς βρίσκει απόλαυση στις πράξεις του ή σε συγγενικές πράξεις, και οι πράξεις των ενάρετων ανθρώπων είναι οι ίδιες ή όμοιες μεταξύ τους. Η τέτοια φιλία είναι δικαιολογημένη και σταθερή, επειδή συγκεντρώνει όσα πρέπει να υπάρχουν ανάμεσα στους φίλους».
Και θα κλείσουμε με ένα μικρό απόσπασμα από τη «Ρητορική». Εδώ, όπως βλέπουμε και στη μετάφραση του Δ. Λυπουρλή, γνωρίζουμε ποιοι, κατά τον Σταγειρίτη στοχαστή, είναι οι άνθρωποι εκείνοι που αντιμετωπίζουν καθετί στη ζωή με θάρρος και όχι φόβο, άρα έχουν περισσότερες πιθανότητες να αντιπαλέψουν με επιτυχία όσα φέρνει η καθημερινότητα με ή παρά τη θέλησή τους στο δρόμο τους… «Θάρρος έχουν οι άνθρωποι που βρίσκονται στην ακόλουθη, γενικά, κατάσταση: Αν πιστεύουν ότι πέτυχαν πολλά και δεν έπαθαν τίποτε, ή αν βρέθηκαν πολλές φορές μπροστά στον κίνδυνο και όμως τον ξέφυγαν· γιατί οι άνθρωποι γίνονται άφοβοι με δύο τρόπους: είτε γιατί δεν έχουν ποτέ δοκιμάσει κίνδυνο είτε γιατί έχουν την αναγκαία βοήθεια, ακριβώς όπως στους κινδύνους της θάλασσας αντιμετωπίζουν με θάρρος την έκβαση των πραγμάτων από τη μια όσοι ποτέ ως τότε δεν είχαν ζήσει μια μεγάλη φουρτούνα και από την άλλη όσοι, λόγω πείρας, κατέχουν τρόπους αντιμετώπισής της. Επίσης αν πρόκειται για πράγμα που δεν προκαλεί φόβο ούτε στους ομοίους τους ούτε στους κατωτέρους τους ούτε σ’ αυτούς από τους οποίους θεωρούν πως είναι ανώτεροι (θεωρούν πως είναι ανώτεροι από αυτούς που οι ίδιοι τούς έχουν νικήσει – ή αυτούς τους ίδιους ή τους ανωτέρους τους ή τους ομοίους τους). Επίσης αν πιστεύουν ότι έχουν πιο πολλά και πιο μεγάλα πλεονεκτήματα: η υπεροχή που τα πλεονεκτήματα αυτά τους προσφέρουν τους κάνει να προκαλούν τον φόβο·αυτά είναι η αφθονία του χρήματος, η σωματική δύναμη, η δύναμη των φίλων, η ισχύς της χώρας και η υπεροχή της πολεμικής προπαρασκευής (στο σύνολό της ή στα βασικότερα μέρη της). Επίσης όσοι δεν έχουν αδικήσει κανέναν, ή όχι πολλούς, ή όχι αυτούς τους οποίους φοβούνται. Γενικά, θάρρος έχουν όσοι έχουν καλές σχέσεις με τους θεούς, από κάθε βέβαια άποψη, ιδίως όμως σε ό,τι αφορά στους οιωνούς και τους χρησμούς: η οργή είναι κάτι που δίνει θάρρος· το να μην κάνει λοιπόν κανείς αδικίες, να υφίσταται όμως αδικίες είναι κάτι που προκαλεί οργή, και το θείον θεωρείται ότι βοηθάει τους αδικούμενους. Έχουν επίσης θάρρος όσοι πιστεύουν ότι σε ό,τι επιχειρήσουν δεν υπάρχει πιθανότητα να αποτύχουν, ή ότι σίγουρα δεν θα αποτύχουν, ή ότι θα πετύχουν».
(Αφιερωμένο στους γονείς μου, Ηρακλή και Σωτηρία, που φύτεψαν, πρώτοι απ’ όλους, εντός μου την φιλομάθεια!).
* O Γεώργιος Η. Ορφανός είναι φιλόλογος