1. Εισαγωγή
Το ραδιόφωνο είναι το πρώτο βασισμένο στην τέχνη της επικοινωνίας τεχνολογικό μέσο που χρησιμοποιήθηκε με στόχο την πρόσβαση σε ένα ευρύ κοινό ακροατών. Χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1895 στη Βόρεια Αμερική. Αρχικά η χρήση του ήταν περιορισμένη για την προώθηση οικονομικών συμφερόντων, που αφορούσαν κρατικούς μόνο φορείς και επιχειρηματίες, παρά το γεγονός ότι το μεγαλύτερο μέρος της πρώιμης του τεχνολογικής ανάπτυξης οφειλόταν στους πειραματισμούς των ερασιτεχνών. Από το 1906, ο ανταγωνισμός μεταξύ των κυβερνήσεων του κόσμου για το ποιoς θα έχει εξουσία πάνω στα ερτζιανά κύματα οδήγησε σε σχετικές νομικές αποφάσεις, αποτέλεσμα των οποίων όμως ήταν η νομιμοποίηση της κυριαρχίας των υπάρχουσων ιμπεριαλιστικών δυνάμεων πάνω στις ραδιοφωνικές συχνότητες. Οι αλλεπάλληλες συγκρούσεις και εντάσεις που υπήρχαν μεταξύ των συμφερόντων των ερασιτεχνών και των τοπικών κοινοτήτων και αυτών του κράτους και των επιχειρήσεων οδήγησαν σταδιακά στην σχετική εκδημοκρατικοποίηση του ραδιοφωνικού μέσου με την νόμιμη παροχή αδειών χρήσης του, κάτω από συγκεκριμένες βέβαια προϋποθέσεις. Αν και το ραδιόφωνο είναι ένα ενδιαφέρον μέσο για την επικοινωνία και την ανάπτυξη της γνώσης, οι διαμάχες και μάχες για την εξουσία πάνω στα ερτζιανά κύματα και το ποιός θα έχει πρόσβαση σ’ αυτά συνεχίζει να είναι μέχρι και σήμερα κεντρικό ζήτημα.
Στην εργασία αυτή το ενδιαφέρον εστιάζεται στη χρήση και αξιοποίηση του ραδιοφώνου ως μέσου στην υπηρεσία της έρευνας, μάθησης και ανάπτυξης του ανθρώπου.
2. Βασικές προσφερόμενες δυνατότητες του ραδιοφώνου ως μέσου για την έρευνα, μάθηση και ανάπτυξη του ανθρώπου
Ως μια μεθοδολογία, η ραδιοφωνική επικοινωνία δεν είναι απλά η μετάδοση ιδεών, κοσμοθεωριών και ιδεολογιών, αλλά μια διυποκειμενική διαδικασία, μια πράξη αμοιβαίας συγκρότησης νοημάτων μεταξύ παραγωγών, ειδικών και ακροατών, που συνδέει τα μέλη μιας κοινότητας με ιδιαίτερους τρόπους. Για να γίνει κατανοητή η χρήση, αξιοποίηση και συμβολή του ραδιοφώνου στην υπηρεσία της έρευνας, μάθησης και ανάπτυξης του ανθρώπου ας δούμε τις πιο βασικές του προσφερόμενες δυνατότητες.
1. Το ραδιόφωνο είναι ένα σημαντικό εργαλείο τόσο για την αποστολή όσο και για τη λήψη πληροφοριών, καθώς και για τη συλλογική σύνδεση και επικοινωνία των ανθρώπων που εμπλέκονται στη διαδικασία της ανακάλυψης ή δημιουργίας νέας γνώσης. Ως μια βασισμένη στην τέχνη μέθοδος, το ραδιόφωνο έχει τη δυνατότητα όχι μόνο να φθάσει σε ευρύτερα ακροατήρια σε σχέση με άλλα μέσα, αλλά επίσης να εμπλέξει τους ακροατές και τους παραγωγούς στην κατασκευή διαφορετικών τρόπων γνώσης λόγω των μοναδικών ποιοτήτων που προσφέρει.
2. Συνδέει με ένα δικό του ιδιαίτερο τρόπο ανθρώπους που βρίσκονται σε απομακρυσμένες μεταξύ τους γεωγραφικές περιοχές, επιτρέποντάς τους να μοιραστούν εμπειρίες που αφορούν την ταυτότητα και τις αξίες τους, δημιουργώντας έτσι κοινά πολιτισμικά σημεία αναφοράς. Θα μπορούσε μέσω του ραδιοφώνου να δουλέψει κανείς θέματα που αφορούν τα ενδιαφέροντα των καθημερινών ανθρώπων, την τοπική κοινότητα, τις παραδόσεις της, τις ανάγκες της, τα προβλήματά της (οικολογικά, πολιτικά, διατροφικά, τρόπους ζωής, τρόπους αντιμετώπισης του άγχους, κτλ.).
3. Το ραδιόφωνο μπορεί επίσης να προωθήσει, τονίσει και ικανοποιήσει ζητήματα που αφορούν τις ιδιαίτερες πολιτισμικές ανάγκες μιας περιοχής ή κοινότητας, την τοπική της γλώσσα και διάλεκτο, την πολιτισμική της διαφορετικότητα και να δουλέψει προς την κατεύθυνση της εξατομίκευσης και αυτονομίας της χωρίς βέβαια να χαθεί η σύνδεση και εποικοδομητική της επικοινωνία με άλλες πολιτισμικές κοινότητες.
4. Το ραδιόφωνο είναι ένας τρόπος να μοιραστείς γνώσεις. Αν και έχουν δοθεί διάφορες ονομασίες στις μεθοδολογίες που στηρίζεται το ραδιόφωνο ο πιο κοινός όρος που χρησιμοποιείται ευρύτερα είναι αυτός των κοινωνικών επικοινωνιών. Τα μηνύματα των κοινωνικών επικοινωνιών ενθαρρύνουν τα υποκείμενα να αλλάξουν τις τρέχουσες πρακτικές τους, υποστηρίζοντας και ενεργοποιώντας τα για μια πιο συλλογική συμμετοχή. Οι προσεγγίσεις αυτές μπορούν να έχουν μια βαθύτερη επίδραση στις γνώμες των υποκειμένων και στην κοινωνική αλλαγή. Οι περιπτώσεις αυτές αναφέρονται συνήθως ως «development communications».
5. Το ραδιόφωνο έχει επίσης χρησιμοποιηθεί ως ένας τρόπος άτυπης και λαϊκής εκπαίδευσης, ως μια μορφή εξ’ αποστάσεως εκπαίδευσης και μάθησης, όπου οι μαθητές μέσω του ραδιοφώνου ακολουθούν εξατομικευμένα μαθήματα. Έχει επίσης χρησιμοποιηθεί για τη διευκόλυνση συγκεκριμένων μαθησιακών ομάδων με την παροχή κύκλων μαθημάτων, όπου οι μαθητές ακολουθούν ραδιοφωνικά μαθήματα στη βάση των οποίων αναπτύσσουν την επικοινωνία τους, προβληματίζονται και στοχάζονται κριτικά.
6. Το ραδιόφωνο έχει επίσης χρησιμοποιηθεί και χρησιμοποιείται ως βοηθητικό μέσο στο πνεύμα της κριτικής έρευνας και συμμετοχικής έρευνας – δράσης και γενικότερα είναι ένα ενδιαφέρον μέσο επικοινωνίας για τις διαδικασίες έρευνας και δράσης, αλλά και μέσο μετάδοσης της γνώσης που βοηθά στις διαδικασίες μάθησης και ανάπτυξης του ανθρώπου. Βοηθά τους ανθρώπους να καθορίσουν τους δικούς τους αγώνες και να ακουστούν οι φωνές τους με προοπτική την ενδυνάμωσή τους και τη μείωση σε μια κοινότητα των υπαρχουσών αδικιών και ανισοτήτων. Η μεθοδολογία αυτή έχει τις ρίζες της στο έργο του Paulo Freire το οποίο στηρίζεται στο πνεύμα ενός σπειροειδούς μοντέλου, που απεικονίζει τη ρευστή αλληλεπίδραση μεταξύ της δράσης, του αναστοχασμού και της κατανόησης. Πρόκειται για μια μέθοδο συμμετοχικής επικοινωνίας που προκαλεί τις ιεραρχικές σχέσεις εξουσίας μεταξύ του «ερευνητή» και του «ερευνόμενου» προς την κατεύθυνση ανάπτυξης ενός εναλλακτικού επιστημολογικού-μεθοδολογικού «παραδείγματος». Η συμμετοχική αυτή επικοινωνία μέσω του ραδιοφώνου ακολουθεί τα στάδια ανάπτυξης μιας ερευνητικής σχέσης με την τοπική κοινότητα στη διαπραγμάτευση των θεμάτων, στην ανεύρεση των προβλημάτων ή στόχων, στον σχεδιασμό, στην παρέμβαση και πραγματοποίηση, στη σύνθεση, στον έλεγχο της ροής του προγράμματος, στην αξιολόγηση και χρήση των αποτελεσμάτων. Ως μορφή έρευνας, η συμμετοχική αυτή έρευνα – δράση μειώνει τη διάκριση μεταξύ της εκπαίδευσης, του ακτιβισμού και της κοινωνικής έρευνας, εμπλέκοντας τους συμμετέχοντες σε μια συστηματική διαδικασία δράσης, αναστοχασμού και κριτικής κατανόησης.
3. Το ραδιόφωνο και οι βασισμένες στην τέχνη μέθοδοι έκφρασης και έρευνας
Έχει επίσης ενδιαφέρον να δει κανείς το πως εμπλέκονται στο ραδιόφωνο οι διάφορες μορφές τέχνης και γενικότερα οι βασισμένες στην τέχνη μέθοδοι έκφρασης και έρευνας (όπως είναι η αφήγηση ιστοριών, το θέατρο, το κοινωνιόδραμα, η μουσική, η ποίηση, το τραγούδι, κ.ά.) για τη διερεύνηση των απόψεων και για την ανάπτυξη νέων κατανοήσεων σχετικά με τις καταστάσεις των προσώπων που κυρίως είναι περιθωριοποιημένα, ταλαιπωρούνται και καταπιέζονται. Έτσι λειαίνονται οι τρόποι γνώσης, αλλά και τα τεχνικά και δομικά στοιχεία του ραδιοφώνου, δίνοντας τη δυνατότητα να εμπλακούν στο διάλογο και στην έρευνα – δράση μεγαλύτερος αριθμός προσώπων.
Στην προοπτική αυτή, ανοίγονται για το ραδιόφωνο νέες δυνατότητες χρήσης του για την προώθηση της καινοτομίας στα ζητήματα της επικοινωνίας, έρευνας, μάθησης και ανάπτυξης του ανθρώπου. Κάνοντας χρήση των ποικίλων μορφών τέχνης μέσω μιας διαλογικής διαδικασίας, τα μέλη της κοινότητας μπορούν να παράγουν ραδιοφωνικά προγράμματα που λειτουργούν ως ένα μέσο για να εξερευνήσουν τα ποικίλα ζητήματα που πραγματικά τους αφορούν. Οι ακροατές μπορούν έτσι να γίνουν μέρος ενός ευρύτερου διαλόγου, προβληματισμού, αμφισβήτησης, θεώρησης, διερεύνησης και δράσης εκλεπτύνοντας την προσοχή και την αντιληπτική τους ικανότητα και αναπτύσσοντας κατά συνέπεια την κριτική και δημιουργική τους συνείδηση.
3.1. Προφορικός λόγος και αφήγηση
Ο πιο συχνός τρόπος επικοινωνίας μέσω του ραδιοφώνου είναι ο προφορικός λόγος με τη μορφή συνεντεύξεων, σχολιασμών ειδήσεων ή/και άλλων παραδοσιακών μορφών προφορικού λόγου της κοινότητας με τη μορφή ιστοριών ή αφηγήσεων, τοπικής ποίησης, προφορικής ιστορίας και μαρτυριών. Ο λόγος αυτός είναι συνήθως συζευγμένος με ένα δημιουργικό και εναρμονιστικό τρόπο με μια μουσική υποβάθρου. Η τέχνη της επικοινωνίας συνδέεται εδώ με τη χρήση της φωνής ή των φωνών ως βασικό εργαλείο για την απεικόνιση σημαντικών για την κοινότητα μεταφορών και συμβόλων.
3.2. Μουσική
Η μουσική είναι θεμελιώδης σε ένα ραδιοφωνικό πρόγραμμα, καθώς επικοινωνεί ιδέες και στοιχεία που αφορούν την κουλτούρα και τον πολιτισμό. Αυτό γίνεται πιο φανερό σε κοινοτικά ραδιόφωνα όπου οι τοπικοί και ποικίλοι προγραμματιστές κάνουν χρήση ενός ευρέως προγράμματος μουσικής. Η μουσική φέρνει τους ανθρώπους κοντά όσον αφορά την εμπλοκή τους στην κριτική σκέψη, στην έκφραση και τη συλλογική μνήμη. Οι αξίες και τα νοήματα που εμπεριέχονται στη μουσική είναι κοινωνικο – ιστορικά και πολιτισμικά πλαισιοθετημένα και μπορούν να εκφραστούν σε συνδυασμό με άλλες μορφές τέχνης δημιουργώντας μια σύνθετη πολυτροπική επικοινωνία που μπορεί να αγγίξει τις ψυχές των ανθρώπων.
3.3. Θέατρο και κοινωνιόδραμα
Μέσω των ραδιοφωνικών προγραμμάτων χρησιμοποιούμε επίσης το θέατρο και το κοινωνιόδραμα ως μορφή συλλογικής επικοινωνίας κοινωνικών ζητημάτων, αξιών και δημιουργίας και ανακάλυψης της γνώσης. Το κοινωνιόδραμα παράγεται συνήθως μέσω διαλόγων με μη επαγγελματίες ηθοποιούς που διερευνούν ερωτήματα και κοινωνικά ζητήματα, παρουσιάζοντας εναλλακτικούς τρόπους θεώρησης και επίλυσης των προβλημάτων. Ενώ το ραδιοφωνικό θέατρο είναι διδακτικό και βασίζεται σε συγκεκριμένο σενάριο, τα κοινωνιοδράματα στοχεύουν σε ακροατές που σκέφτονται κριτικά και δρουν για την κοινωνική αλλαγή. Το ραδιοφωνικό θέατρο και κοινωνιόδραμα μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως εργαλείο για την έρευνα και την κοινωνική αλλαγή, συνδυάζοντας «τη δημιουργική φαντασία του δράματος με την οικειότητα του ραδιοφώνου για τη δημιουργία προγραμμάτων που αφορούν ένα ευρύ εύρος κοινωνικών, πολιτικών, ιστορικών και πολιτισμικών θεμάτων».
4. Οι μελλοντικές προοπτικές του ραδιοφώνου στην υπηρεσία της έρευνας, μάθησης και ανάπτυξης
Οι δυνατότητες επικοινωνίας, συμμετοχικής εμπλοκής, έρευνας κτλ. μέσω του ραδιοφώνου πολλαπλασιάζονται σήμερα με την ανάπτυξη των υπολογιστικών συστημάτων, όπως είναι οι νέες τεχνολογίες επικοινωνίας και πληροφορίας, το διαδίκτυο, οι κβαντικοί και βιολογικοί υπολογιστές, η νανοτεχνολογία, κ.ά. Για παράδειγμα, έχουμε σήμερα την τεχνολογική δυνατότητα να επικοινωνούμε και να μοιραζόμαστε πληροφορίες (σε ένα συνέδριο ή στο πλαίσιο παροχής διαδικτυακών μαθημάτων) σε πραγματικό χρόνο μέσω δορυφορικών ραδιοφωνικών δικτύων online, να συμμετέχουμε μέσω των μπλοκ, αυξάνοντας έτσι τις δυνατότητές μας να λάβουμε μέρος σε συλλογική έρευνα στο χρόνο που είμαστε διαθέσιμοι. Οι δυνατότητες αυτές πολλαπλασιάζονται αν λάβουμε υπόψη ότι οι υπολογιστές γίνονται ολοένα μικρότεροι και πιο ισχυροί. Μπορούμε σήμερα να έχουμε συσκευές που ενσωματώνουν πολλαπλές λειτουργίες, όπως τηλεφωνικές κλήσεις, φωτογραφικές λήψεις και πρόσβαση στο διαδίκτυο. Η εποχή μας διακρίνεται από τη «συνάντηση» διαφόρων κλάδων της Νανοηλεκτρονικής (Ηλεκτρονικής Φυσικής, Μικροηλεκτρονικής) με άλλους κλάδους της επιστήμης, όπως της Χημείας, της Βιολογίας, των Νευροεπιστημών, της Γνωσιακής Επιστήμης κ.ά.. Η ένταση των συνεχιζόμενων ερευνών αναμένεται να οδηγήσει σε επαναστατικές εφαρμογές με σημαντικές προεκτάσεις στην καθημερινή μας ζωή. Έτσι, για παράδειγμα, προβλέπεται να μειωθεί ο όγκος των ηλεκτρονικών συσκευών, όπως είναι οι οθόνες, οι οποίες θα γίνουν τόσο λεπτές που θα μετριούνται σε χιλιοστά, ενώ ταυτόχρονα θα μπορούν να είναι διάφανες και αναδιπλούμενες. Παρόμοια επιτεύγματα αναμένεται να καταγραφούν και σε άλλους κλάδους, όπως αυτούς των τηλεπικοινωνιών και της τηλεματικής. Τα κινητά τηλέφωνα θα μικρύνουν ακόμη περισσότερο και θα περιοριστούν στο μέγεθος ενός κουμπιού, που θα μπορεί κάλλιστα να φορεθεί στο αυτί. Εξάλλου, οι υπολογιστές παλάμης θα αποτελούν ιδιαίτερα κομψά δημιουργήματα και το μέγεθός τους δεν θα είναι μεγαλύτερο απ’ αυτό της πιστωτικής κάρτας. Θα ενσωματώνουν μάλιστα όλες τις διαθέσιμες λειτουργίες, όπως αυτές του τηλεφώνου, του υπολογιστή, της τηλεόρασης, της φωτογραφικής μηχανής, της βιντεοκάμερας, του συστήματος πλοήγησης, της συσκευής εγγραφής και αναπαραγωγής ήχου κ.ά.
Θα άξιζε να κλείσουμε με τα ακόλουθα τρία βασικά ερωτήματα:
1. Με ποιούς δημιουργικούς τρόπους θα μπορούσε το ραδιόφωνο να χρησιμοποιηθεί σήμερα στην ελληνική εκπαίδευση στο πλαίσιο των διαδικασιών έρευνας, μάθησης, προσωπικής ανάπτυξης και γενικότερα δημιουργίας και καλλιέργειας της γνώσης και της αρετής ή των ηθικών και αισθητικών αξιών; Πώς το ραδιόφωνο θα μπορούσε να αξιοποιηθεί καλύτερα για να είναι ένα γόνιμο και δημιουργικό εργαλείο στην υπηρεσία της έρευνας, μάθησης και ανάπτυξης του ανθρώπου στην εποχή της σύγχρονης και δυστυχώς επερχόμενης κρίσης;
2. Με ποιούς άλλους τρόπους θα μπορούσαμε να αξιοποιήσουμε τις δυνατότητες των ραδιοφωνικών κυμάτων στην κοινωνική και συλλογική μας ζωή, λαμβάνοντας υπόψη και τα αναφερόμενα πιο πάνω νέα επιτεύγματα των υπολογιστικών συστημάτων, όπως είναι οι νέες τεχνολογίες επικοινωνίας και πληροφορίας, το διαδίκτυο, οι κβαντικοί και βιολογικοί υπολογιστές, η νανοτεχνολογία με την ανάπτυξη υπολογιστών με υπερυψηλές αποδόσεις; Πόσο μακριά είμαστε από τους υπολογιστές που εμφανίζονται σε κινηματογραφικές ταινίες επιστημονικής φαντασίας και τελικά πόση «φαντασία» ενυπάρχει σε αυτές τις ταινίες;
3. Τι κίνδυνοι ελοχεύουν στην πραγματική ποιότητα της ζωής του ανθρώπου και της κοινωνίας του εφαρμόζοντας όλα τα αναφερόμενα πιο πάνω τεχνολογικά επιτεύγματα; Έχουμε όντως την κατάλληλη ωριμότητα να δημιουργήσουμε νέους και ουσιαστικούς τρόπους επικοινωνίας και γνώσης χρησιμοποιώντας την τεχνολογία με πιο διαλογικούς, δημοκρατικούς και αναπτυξιακούς τρόπους;
* O Μάριος A. Πουρκός είναι Καθηγητής Παιδαγωγικής Ψυχολογίας, Παιδαγωγικό Τμήμα Προσχολικής Εκπαίδευσης, Σχολή Επιστημών της Αγωγής, Πανεπιστήμιο Κρήτης