Του ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Ι. ΑΡΑΒΑΝΤΙΝΟΥ*
Είναι, πράγματι, απογοητευτικό, ότι στη συντριπτική τους πλειοψηφία οι κατοικίες στη σημερινή Ελλάδα εμφανίζουν σημαντικό κενό ως προς την αρχιτεκτονική, πολεοδομική και περιβαλλοντική τους διάσταση. Ασφαλώς, υπάρχουν αξιοζήλευτες εξαιρέσεις. Κάποια πρωτοποριακά παραδείγματα δεν έχουν να ζηλέψουν τίποτα από ανάλογα του εξωτερικού. Όμως ο «κανόνας» δεν είναι αυτά. Και σ’ αυτό το σημείωμα θα εστιάσουμε μόνο στον «κανόνα», δηλαδή στη συντριπτική πλειοψηφία των κατοικιών που παράγονται τις τελευταίες δεκαετίες. Σε όλες τις προέχουσες μορφές της κατοικίας τα μειονεκτήματα είναι περισσότερα από τα πλεονεκτήματα. Για παράδειγμα, στις επεκτάσεις των πόλεων, δηλαδή επί σχεδόν «παρθένου» εδάφους (μέσα σε αγροτικές εκτάσεις, ακόμα και σε δάση καμένα ή μη, αποχαρακτηρισμένα ή μη) αδυνατούμε να εντοπίσουμε μια εμπνευσμένη αρχιτεκτονική. Εξίσου αρνητική είναι και η πολεοδομική οργάνωση. Όσο για την περιβαλλοντική διάσταση, ας μην το συζητάμε. Ασφαλώς, δυσμενέστερες είναι οι επιπτώσεις όταν πρόκειται για εκτός σχεδίου δόμηση, αυθαίρετη αλλά και νόμιμη. Η απόλυτη διασπορά, το γνωστό ως «σκορποχώρι» κατισχύει παντού. Και εδώ είναι μεγάλη η ευθύνη των ΟΤΑ, που είτε ζητώντας επεκτάσεις, είτε ευνοώντας την εκτός σχεδίου δόμηση (παντός τύπου) καθιστούν και αυτή τούτη την κατοικία ανάπηρη, αφού ούτε δίκτυα διαθέτει ούτε εξυπηρετήσεις. Έτσι οι ίδιοι οι δημοτικοί άρχοντες τρέχουν μετά στη ΔΕΗ, στον ΟΤΕ, στις εταιρείες υδάτων, στους αρμοδίους των λεωφορείων, των σκουπιδιών και ίσως αργότερα και στον ΟΣΚ, στις κοινωνικές υπηρεσίες κλπ. για να ζητήσουν συνδέσεις και τα λοιπά απαραίτητα για τους ψηφοφόρους τους.
Γενικά, οι παντός τύπου επεκτάσεις -ακόμα και οι νόμιμες- είναι κάτι που δε χρειάζεται η πλειοψηφία των ελληνικών πόλεων, γιατί η χωρητικότητά τους είναι πολύ μεγαλύτερη των αναγκών. Η πρακτική, όμως, των επεκτάσεων συνεχίζεται. Και δεν είναι μόνο αντι-περιβαλλοντική και αντι-οικοδομική. Είναι και αντι-κοινωνική γιατί δε δημιουργεί πραγματικές πόλεις, δηλαδή συνεκτικές κοινωνίες. Τέλος, είναι και αντιοικονομική με ένα κόστος υποδομών και υπηρεσιών δυσβάστακτο για οποιονδήποτε προϋπολογισμό.
Αλλά και στην εντός σχεδίου κατοικία, ιδιαίτερα, μάλιστα, στη συμβατική -με ή χωρίς αντιπαροχή-πολυκατοικία που έχει κατακτήσει όλες τις ελληνικές πόλεις, η κακή έως μετριότατη αρχιτεκτονική δεν είναι το μόνο μειονέκτημα. Πού είναι η περιβαλλοντική αυτάρκεια αυτών των κτιρίων, όταν έχουν καταλάβει σχεδόν το σύνολο του οικοπέδου τους; Πώς αναπνέουν, όταν οι δρόμοι είναι τόσο στενοί σε σχέση με το ύψος των κτιρίων και τις ανάγκες σε πρόσβαση; Πώς συγκροτούνται σε οργανικά υποσύνολα (οικοδομικά τετράγωνα, γειτονιές κλπ.) μιας λειτουργικής και όμορφης πόλης;
Για όλα αυτά τα κενά φταίνε πολλοί, από την πολιτεία ως τον πολίτη, αλλά και τους τεχνικούς παντός τύπου, και τόσους άλλους που έχουν εισχωρήσει στην οικοδομική βιομηχανία, αλλά και στις αρχιτεκτονικές και πολεοδομικές μελέτες χωρίς να ξέρουν «πού πάνε τα τέσσερα». Τα ισχύοντα ακόμα ρυμοτομικά σχέδια και πολλά σχέδια νέου τύπου, οι όροι δόμησης και φυσικά και ο ΓΟΚ έχουν μεγάλο μέρος της ευθύνης. Όταν σε όλα αυτά προσθέσουν τις παντός είδους παραβάσεις, όπως λόγου χάριν, τις αλλαγές χρήσης ακατάλληλων χώρων (π.χ. υπογείων) σε κατοικίες, ανθυγιεινές και απάνθρωπες, αντιλαμβανόμαστε το τεράστιο έλλειμμα σε σωστή αρχιτεκτονική, που χαρακτηρίζει την ελληνική κατοικία. Ας προσθέσουμε εδώ και το φιάσκο των ημιυπαίθριων χώρων. Μια πασίγνωστη από την αρχαιότητα σύνδεση του κλειστού χώρου της κατοικίας με την ύπαιθρο την εκφυλίσαμε σε μια κερδοσκοπική και αντικοινωνική «βιομηχανία» παράνομης αύξησης του συντελεστή δόμησης, άρα και πληθυσμιακής πυκνότητας. Το πολεοδομικό κακό -που δεν είναι άμεσα ορατό από τον πολίτη- είναι πολύ μεγάλο.
Η κατοικία στην Ελλάδα θέλει πολλή και συστηματική εργασία για να βελτιωθεί. Το ΤΕΕ, οι σύλλογοι, αλλά και τα πολυτεχνεία και τα ερευνητικά κέντρα και φυσικά οι αρμόδιες συναφείς υπηρεσίες σχεδιασμού, εφαρμογής, ελέγχου πρέπει να εντείνουν τις προσπάθειές τους. Όμως, και η πολιτική ηγεσία όλων των επιπέδων πρέπει να ενστερνιστεί ηθικές και κοινωνικές προτεραιότητες στη θέση πελατειακών σχέσεων ή άλλων προσωπικών σκοπιμοτήτων. Ο απόλυτος σεβασμός προς τον άνθρωπο από όλους όσοι έχουν σχέση με το αντικείμενο, πρέπει να είναι ο πρωταρχικός στόχος τους. Μόνο τότε το πνευματικό, τεχνικό και πρωτίστως κοινωνικό αγαθό που είναι η κατοικία, θα πάρει και στην Ελλάδα τη θέση που της αξίζει.
* O Αθανάσιος Ι. Αραβαντινός, είναι αρχιτέκτονας πολεοδόμος, καθηγητής ΕΜΠ