Πολλές οι φωτεινές μορφές στο Άνω Μέρος που λαμπρύνουν το πάνθεον των ηρώων. Οι Κατσαντώνηδες πάντως έχουν κάτι περισσότερο να παρουσιάσουν.
Ας γνωρίσουμε λοιπόν την περίφημη αυτή οικογένεια που δεν απουσίασε από κανένα ξεσηκωμό για τη λευτεριά.
Γενάρχης εμφανίζεται ο Αντώνιος Κατσαντώνης του Ιωάννη που φέρεται να έχει γεννηθεί μέσα στην πενταετία 1775-1789.
Σύμφωνα με τις «Μνήμες» του Εμμ. Ζαχ Κατσαντώνη, το σπίτι του ήταν το πρώτο οίκημα της συνοικίας που καλείται Κατσαντωνιανά.
Για την οικογένειά του ο παραπάνω συγγραφέας αναφέρει πολλά κι ενδιαφέροντα, ώστε να αναζητήσει το βιβλίο του όποιος το επιθυμεί.
Εμείς θα σταθούμε στους πιο σημαντικούς αγωνιστές γιατί έχουμε κι επιστήμονες που αν αναφερθούμε σε όλους χάνουμε το λογαριασμό.
Θα μιλήσουμε λοιπόν για τους πρωτοστάτες των ξεσηκωμών και τα στελέχη της αντίστασης που έγραψαν ιστορία.
Ο Γενάρχης Αντώνιος Ι. Κατσαντώνης
Ο γενάρχης Αντώνιος Ι. Κατσαντώνης, διέθετε μεγάλες εκτάσεις στις παρυφές του Κέντρους.
Στη θέση «Κορατσινέ» υπάρχει κι ένα μικρό σπήλαιο στο οποίο συνήθιζε να διαμένει κι ακόμα απαντάται «Κατσαντώνη σπηλιάρι».
Τον υμνεί ξεχωριστά και στο βιβλίο του «Το Αρκάδι δια των αιώνων» ο Τιμόθεος Βενέρης, σημειώνοντας πως ήταν «ΠΕΡΙΑΚΟΥΣΤΟΣ δια τα ανδραγαθήματά του».
Ο γιος του Ιωάννης – Αναγνώστης, γνωστός από την επανάσταση του 1866 γεννήθηκε στο Άνω Μέρος το 1817 και πέθανε στις 2 Μαΐου 1916.
Ήταν υψηλόσωμος, ευθυτενής, γενναίος πολεμιστής και σεβάσμιος μέχρι τα βαθιά του γηρατειά.
Όταν δεν πολεμούσε ασχολείτο με τη γεωργοκτηνοτροφία.
Από νωρίς πήρε τα όπλα. Πήρε μέρος και στην επανάσταση του 1841 και στην επανάσταση του 1858.
Η επανάσταση του 1866 τον βρίσκει πανταχού παρόντα έτσι ώστε να λέγεται ότι «όπου πρίνος και κλαδί Κατσαντώνης κατοικεί».
Ήταν φυσικό να τον επιλέξει ο Πάνος Κορωναίος και τον έχει πρωτοπαλίκαρό του.
Αναγνωρίστηκε ως αρχηγός μέρους της επαρχίας του και με αυτή την ιδιότητα συμμετείχε σε όλες τις πολεμικές επιχειρήσεις του νομού Ρεθύμνης.
Διακρίθηκε επίσης στις μάχες κατά του Ομέρ πασά που είχε εισβάλει στα Σφακιά δείχνοντας απαράμιλλο θάρρος.
Λέγεται ότι αυτός παρά την καταρρακτώδη βροχή έσπευσε προς βοήθεια των ελεύθερων πολιορκημένων του Αρκαδίου. Δεν πρόφτασε όμως και αυτό τον λύπησε βαθύτατα.
Εξαιρετικά ενδιαφέροντα στοιχεία για τον Αναγνώστη Ιωάννη Αναγνώστη μας δίνει ο λόγιος του Ρεθύμνου και εκλεκτός ερευνητής, ο κ. Στέργιος Μανουράς δικηγόρος.
Η γιαγιά του, που ήταν εγγονή του Ιωάννη Αναγνώστη έλεγε στο μικρό τότε Στέργιο ότι ο ήρωας παππούς, κατέφευγε συχνά στην Καλόειδαινα επικηρυγμένος από τους Τούρκους. Ήταν πολύ πιστός και ενάρετος, σχεδόν άγιος. Κάποιες φορές μάλιστα είχε ακούσει αγγελική λειτουργία εκεί, ενώ η εκκλησία ήταν άδεια.
Μια μέρα μάλιστα ενώ προσευχόταν άκουσε μια φωνή να του λέει: «φύγε… φύγε…». Βγήκε έξω και τι να δει;
Ανέβαινε ένα τούρκικο ασκέρι για να τον πιάσει. Και χάρις στη φωνή αυτή κατάφερε να ξεφύγει.
Συμμετείχε αργότερα στις επαναστάσεις 1878 και 1889 σαν υπαρχηγός της επαρχίας του. Στην επανάσταση του 1896 -1897 ήταν πολύ γέρος για να λάβει μέρος στη μάχη. Εξελέγη όμως πληρεξούσιος της επαρχίας του και σε κάθε συνέλευση συμμετείχε ένοπλος δίνοντας πολύτιμες συμβουλές στρατηγικής.
Κάτι επίσης θαυμαστό είδαμε να αναφέρεται σε αρκετές έγκριτες πηγές:
Όταν το 1899 ο πρίγκιπας Γεώργιος επισκέφτηκε το Άνω Μέρος ζήτησε να δει τον ήρωα. Και με ιδιαίτερο σεβασμό τον πλησίασε και τον φίλησε στο μέτωπο.
Σύμφωνα με τον Ανωμεριανό Εμμανουήλ Σοφιαδάκη, από τους γενναίους συμπολεμιστές του Αναγνώστη, όπως κατέθεσε στο συγγραφέα Εμμ. Ζαχ. Κατσαντώνη ο σεβάσμιος πολεμιστής είχε πάρει μέρος σε 63 μάχες με απαράμιλλο ηρωισμό.
Ο Ιωάννης Κατσαντώνης, που με τα αδέλφια του Γεώργιο και Θεοχάρη όπως οφείλουμε να αναφέρουμε, πρόσφερε μεγάλες υπηρεσίες στους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες υπήρξε και άριστος οικογενειάρχης.
Είχε παντρευτεί από το Μοναστηράκι και είχε αποκτήσει τον Κυριάκο, τον Εμμανουήλ, τον Κωνσταντίνο, την Αμαλία που παντρεύτηκε στο Άνω Μέρος, (Παπουτσάκη) τη Χαρίκλεια που παντρεύτηκε στον Άγιο Ιωάννη (Καλογεράκη), τη Μαρία που παντρεύτηκε στο Γερακάρι (Χανδράκη), την Ελένη παντρεμένη στο Άνω Μέρος (Ευθ. Φουρφουλάκη).
Στη σειρά «Κρήτη Αφιέρωμα» αναφέρεται πιθανός χρόνος θανάτου το 1920.
Ο περίφημος παπα-Κυριάκος
Μια επίσης μεγάλη μορφή ήταν ο Κυριακος Κατσαντώνης του Κυριάκου.
Ήταν ο περίφημος παπα-Κυριάκος. Ο πατέρας του γιος του Ιωάννη Αναγνώστη, ήταν μεγαλοκτηνοτρόφος της εποχής. Σκοτώθηκε από αγνώστους το 1899 όταν η γυναίκα του κυοφορούσε τον Κυριάκο. Είχαν ακόμα ένα παιδί την Αθηνά.
Ήταν φυσικό επομένως το νεογέννητο να λάβει το όνομα του αδικοχαμένου πατέρα.
Μου έλεγαν πρόσφατα που επισκέφτηκα το Άνω Μέρος ότι σαν άνθρωπος ήταν μερακλής, του άρεσε η καλή παρέα και το χαριτωμένο καλαμπούρι. Σαν ιερέας όμως ήταν εξαιρετικά αυστηρός. Και τα μυστήρια από αυτόν ετελούντο με τρόπο υποδειγματικό.
Ο παπα-Κυριάκος ήταν και εγγράμματος. Τέλειωσε το Γυμνάσιο και υπηρέτησε Ελληνοδιδάσκαλος. Πήρε μέρος στην Μικρασιατική Εκστρατεία στο 43ο Σύνταγμα Πεζικού με το βαθμό του επιλοχία. Χειροτονήθηκε ιερέας το 1927 και παρέμεινε εν ενεργεία μέχρι το θάνατό του το 1979.
Όσοι τον γνώρισαν έχουν να λένε ότι ενέπνεε το σεβασμό με την επιβλητική φυσιογνωμία του και κατείχε μια εξέχουσα θέση στον ιερό κλήρο της Ιεράς Μητρόπολης Λάμπης και Σφακίων.
Οικογένεια δημιούργησε το 1926 με την Αθηνά Γ. Σταυρουλάκη από το Θρόνος Αμαρίου.
Ήταν παλικάρι και θερμός πατριώτης κι αυτό φάνηκε μετά την κατάληψη της Κρήτης από τους Γερμανούς το 1941. Οργανώθηκε αμέσως στην Αντίσταση προστατεύοντας κυρίως τους Άγγλους, Αυστραλούς και Νεοζηλανδούς που δεν είχαν καταφέρει να διαφύγουν από το νησί. Ήταν από τους στενότερους συνεργάτες του άλλου γενναίου ηγουμένου της Μονής Πρέβελη του ατρόμητου Αμαριώτη Αγαθάγγελου Λαγκουβάρδου.
Οι γερμανοί δεν άργησαν να αντιληφθούν το ρόλο του γενναίου ρασοφόρου. Η ζωή του βρισκόταν σε άμεσο κίνδυνο αλλά δεν ήθελε να εγκαταλείψει τον αγώνα. Έτσι το 1943 έφυγε για τη Μέση Ανατολή. Εκεί κατετάγη με το βαθμό του λοχαγού. Στη συνέχεια τον έστειλαν στη Λιβύη απ’ όπου και επανήλθε αρχές του 1945.
Οικογένεια στο απόσπασμα
Κι ερχόμαστε στα θύματα της 22ας Αυγούστου 1944. Τελικά δεν ήταν τυχαία η επιλογή των μελοθανάτων από τους ναζί. Κτυπούσαν στην καρδιά τους αντιστασιακούς πυρήνες που φρόντιζαν να τους εντοπίζουν οι κατάπτυστοι άνθρωποί τους.
Ο πατέρας Εμμανουήλ Κατσαντώνης (Γαζώρος) ήταν γιος του Ιωάννη Αναγνώστη.
Είχε παντρευτεί με την Ευθαλία Στυλιανού Φραγκουδάκη και είχαν αποκτήσει εννέα παιδιά. Ανάμεσά τους και η μαρτυρική Ολυμπία Χανδράκη.
Στη μάχη της Κρήτης ήρθε το πρώτο χτύπημα στην οικογένεια όταν σκοτώθηκε 22 Μαΐου 1941 ο γιος του Αντώνιος.
Την παραμονή της αποφράδας ημέρας 22 Αυγούστου 1944, ο γιος του Εμμανουήλ, ο νεαρός Γεώργιος που ήταν φοιτητής νομικής δεν έκρυβε τη χαρά του ακούγοντας βόμβο αεροπλάνων, όπως μας είχε αφηγηθεί η αδελφή του Ολυμπία Χανδράκη.
Φώναζε «Ινγκλις… ίνγκλις… λευτεριά… λευτεριά». Που να ήξερε ότι την επομένη θα εκτελείτο μαζί με τον πατέρα του, τα δυο του αδέλφια και το γαμπρό του Διονύσιο Χανδράκη.
Συγκλονιστική λεπτομέρεια ότι η Ολυμπία Χανδράκη ήταν έγκυος όταν συνέβη το κακό.
Έζησε το μαρτύριο της προσφυγιάς αλλά κατάφερε να σταθεί στα πόδια της. Γέννησε το Διονύση της και αφοσιώθηκε στην ανατροφή του δίνοντας στην κοινωνία ένα εξαιρετικό μέλος, άνθρωπο χαρισματικό και αντιπροσωπευτικό τύπο της αρχοντικής γενιάς του.
Η γιαγιά Ολυμπία το 1996 που είχαμε συζητήσει μαζί της μας είχε πει και το εξής καταπληκτικό που θα ενδιαφέρει τους ερευνητές παραψυχολογικών φαινομένων.
Στο πρώτο μνημόσυνο που έγινε στο Άνω Μέρος για τους εκτελεσθέντες ο μικρός Διονύσης, μόλις που είχε χρονίσει, ήταν στην αγκαλιά ενός θείου του όταν κάποια στιγμή κοίταξε στο πουθενά και απλώνοντας τα χεράκια του φώναξε «μπαμπά-μπαμπά».
Ο ίδιος φυσικά που έχουμε ρωτήσει δεν θυμάται κάτι. Από συγγενείς άκουσε αυτό που αναφέρουμε όπως το άκουσαν και άλλοι κάτοικοι του χωριού, γιατί σαν περίεργο φαινόμενο είχε συζητηθεί.
Θα έχουμε πολλά αφιερώματα ακόμα στους Κατσαντώνηδες, στη σειρά για τις ιστορικές οικογένειες που εγκαινιάζουμε σήμερα.
Επειδή ο χώρος δεν μας το επιτρέπει να σταματήσουμε για σήμερα σε ένα επίσης μεγάλο αγωνιστή της αντίστασης τον Αντώνη Ζαχ. Κατσαντώνη.
Ένας τολμηρός αγωνιστής και ανάργυρος γιατρός
Ήταν γιατρός παθολόγος. Μόλις πήρε το πτυχίο του το 1925 έμεινε στο χωριό και περιέθαλπε ανιδιοτελώς όχι μόνο τους χωριανούς του αλλά και κατοίκους από τα γύρω χωριά. Ουδέποτε λέγεται πήρε χρήματα για τις υπηρεσίες του.
Υπηρέτησε στη Μικρασιατική Εκστρατεία από 1920-1922 στο Κ1 Ορεινό χειρουργείο.
Το 1932, ενώ υπηρετούσε στην υπηρεσία εποικισμού στο νομό Σερρών, παντρεύτηκε την Παγώνα Εμμ. Παττακού.
Το 1941 υπηρέτησε ως έφεδρος ανθυπίατρος στην V Μεραρχία. Επιστρέφοντας στην Κρήτη τον Ιούνιο του 1941 πέρα από τις ιατρικές του υπηρεσίες φρόντισε να γίνει από τα πιο δραστήρια μέλη της Αντίστασης. Οι Γερμανοί τον συνέλαβαν δυο φορές και τον φυλάκισαν στο Ρέθυμνο.
Παραμονή το βράδυ της 22ας Αυγούστου ήταν σε σπίτι πατριωτών στους Γουργούθους με άλλους αντιστασιακούς και επικεφαλής τον Εμμ. Παπαδογιάννη τον περίφημο «παππού» της Αντίστασης.
Σύμφωνα με μαρτυρία της Ευθαλίας Δρανδάκη, κανένας δεν υποπτευόταν τη συμφορά. Ήρθε τη νύχτα όμως κάποιος και ειδοποίησε τον ιδιοκτήτη του σπιτιού ότι φάνηκαν Γερμανοί.
Αμέσως η ομάδα φρόντισε να διαφύγει αλλά μόλις είχαν καταφέρει να απομακρυνθούν όπως μας αναφέρει ο Στέργιος Μανουράς, και διαπιστώθηκε ότι είχε ξεχαστεί στο σπίτι ένα βουργιάλι με πολύτιμα έγγραφα και μια χλαίνη.
Εκτός από την ομάδα αν έμπαιναν στο σπίτι οι Γερμανοί κινδύνευαν και οι ένοικοι. Ο Αντώνης Κατσαντώνης, ο ατρόμητος, ανάργυρος γιατρός, χωρίς να διστάσει και αδιαφορώντας για τον κίνδυνο επέστρεψε πίσω, βρήκε τα επίμαχα αντικείμενα και μόλις πρόλαβε να τα εξασφαλίσει σε σίγουρο μέρος.
Τον εντόπισαν οι Γερμανοί, τον συνέλαβαν και τον έκλεισαν και πάλι στη φυλακή.
Μετά την καταστροφή των χωριών η οικογένειά του κατέφυγε στο Πετροχώρι αλλά εκείνος που είχε στο μεταξύ απελευθερωθεί έμεινε στο βουνό να προσφέρει τις υπηρεσίες του στους αντάρτες του Πετρακογιώργη μέχρι που έφυγαν οι Γερμανοί από το νησί.
Το 1946 τοποθετήθηκε Διευθυντής Παθολογικής Κλινικής στο Νοσοκομείο Ρεθύμνου συνεχίζοντας το ανθρωπιστικό του έργο. Αυτό που τον χαρακτήριζε ήταν η βαθιά εγκυκλοπαιδική μόρφωση.
Πέθανε στην Αθήνα στις 29 Σεπτεμβρίου 1953 και κηδεύτηκε στο χωριό του με πάνδημη συμμετοχή.
Για τους Κατσαντώνηδες όμως υπάρχει και συνέχεια που θα παρακολουθήσετε στα επόμενα φύλλα μας.
Πηγές:
Εμμ. Ζαχ. Κατσαντώνη ΜΝΗΜΑΙ Άνω Μέρους Ρεθύμνης Κρήτης (Αθήνα 1992) Αρχείο Διονυσίου Χανδράκη.
Στέργιου Μανουρά: Άνω Μέρος – Δρυγιές.
«Κρήτη Αφιέρωμα».